Artık günlük yaşamımızın önemli öğelerinden biri haline gelen Tartışma listelerinde, liste üyelerinin ilgi alanı içinde kalan çeşitli konularda görüşler ileri sürülüyor, bu görüşlere diğer üyeler tarafından verilen bazı yanıtlar, aynı görüşü pekiştiriyor veya genişletiyorken, diğer bazı üyeler yeni bir görüş açıklıyor veya ilk görüşü eleştiren, yanlış bulan karşı görüşleri ortaya atıyorlar. Bazen bu görüş alışverişi hararetli tartışmalara yol açabiliyor. Tartışmaya fiilen katılmasak bile, bu karşılıklı yazışmaları izlerken elimizde olmadan taraf tutuyoruz. Bezen de iki üye arasındaki tartışmaya üçüncü bir üye, bir hakem edası ile karışıveriyor.
Bu tartışmaların uzamasında tanımlama yanlışlıkları , ifade zayıflıkları , yanlış sözcük seçimleri önemli bir rol oynuyor. Tartışmaların sağlıklı bir biçimde sürdürülmesinin ve doğru sonuçlara erişilmesinin, öncelikle tanımlamaların doğru, ifadelerin düzgün olmasına ve sözcüklerin yerinde kullanılmasına bağlı olduğunu hepimiz kabul ederiz. Oysa yalnız listelerdeki tartışmalarda değil, günlük yaşamda, politikada, iş ilişkilerinde, sanatta karşılaşılan bütün tartışmalarda, dikkat edilmesi gereken başka bir husus var ki onu çoğu kez göz ardı ediyoruz veya gerektiği derecede önemsemiyoruz: Usavurma kurallara uyma veya doğru mantık yürütme.
Gerçekten, insanlar, aklın dört ilkesine dayanan mantık kurallarını, etrafında dolanarak, üstünden atlayarak veya göz ardı ederek karşısındakini “ikna etmek ” için çeşitli yollar kullanmayı çok iyi becermiş ve bunu yetkin bir teknik haline getirmiş bulunmaktadırlar. Yanlış usavurma, yanıltıcı mantık yürütme diye ifade edebileceğimiz bu tekniğe eski dilde mugalâta veya safsata denmektedir, Orhan Hançerlioğlu , Felsefe Sözlüğü’ nde safsata veya mugalâta yerine “yanıltmaca ” sözcüğünü kullanmakta ve “yanıltmak amacıyla yapılan yanlış usavurma” olarak tanımlamaktadır. Yanıltmaca’yı,
“tartışmanın, geçerli ve sağlam bir sonuca varamamasına veya ileri sürülen savı kanıtlamayı başaramamasına neden olan yollar”
olarak da tanımlayabiliriz. Eğer bir tartışmada, ileri sürülen savlar, erişilmiş olduğu ileri sürülen sonucu desteklemiyorsa, o tartışmada yanıltmaca kullanılmış demektir. Bizde fazla önem verilmeyen bu kavram İngilizcede logical fallacy Fransızcada sophisme veya faux raisonnement olarak adlandırılmakta ve üzerinde çok durulmaktadır. Oysa hepimiz sürekli olarak yanıltmacalara maruz kalmaktayız ve hattâ, gelin itiraf edelim, kendimiz de, bazen farkında olmayarak, bazen da pekala bilerek, tartışmalarımızda yanıltmaca yoluna gitmekteyiz.
Aristo’dan beri işlenmiş olan bu konu üzerinde çok düşünülmüş, yanıltmacalarda kullanılan trükler, başvurulan teknikler incelenmiş, çeşitli açılardan sınıflandırmalara tabi tutulmuş ve her birine açıklayıcı, akılda kalıcı isimler verilmeye çalışılmıştır. Orhan Hançerlioğlu ’nun Felsefe Sözlüğü ’nden anladığımıza göre, batı kültürlerindeki kadar olmasa bile, Osmanlı kültüründe de mugalâta ve safsata üzerinde biraz durulmuş, bazı yanıltmaca türlerini belirtmek üzere Tagyiri mehbas= Ignorance du sujet, Müsidere alelmatlûp . Cercle vicieux, İstikrâı nâkıs Induction imparfaite gibi terimler kullanılmıştır.
Bu yazıda oldukça geniş olan bu konuyu özetlemek gibi imkânsız bir işe girişmeyeceğim. Zira biraz araştırınca, yanıltmacaların ilk anda tahmin edilenden daha çok ve çeşitli olduğunu görüyoruz. Sadece konuya biraz ilgi uyandırmaya çalışacağım.
Bazı kaynaklarda kırk dolayında yanıltmacadan söz edilmektedir. Yanıltmacaların sınıflandırılmasında da tam bir görüş birliği olmadığı anlaşılmaktadır. Aşağıda böyle bir sınıflandırma yer almaktadır: