CESUR OL VE KENDİ AKLINI KULLAN
_{(SAPERE AUDE)}

Önce bu başlık hakkında birkaç kelime söylemeliyim. Bu sözün aslı Latince Sapere Aude ibaresidir.. Bu ibare çeşitli şekillerde tercüme edilebilir ve gerçekten gerek Türkçe’de ve gerek diğer dillerde çeşitli karşılıkları kullanılmıştır. Latince veciz söyleme çok uygun bir dil olduğu için, ibarenin başka dillerde tam anlamını vermek pek kolay olmamaktadır. (*)
Bu ibareye ilk önce Romalı lirik şair Quintus Horatius Flaccus ya da ıngilizce kısaltılmış ismiyle Horace‘ın bir şiirinde rastlanıyor. Horace , Roma’lı genç bir arkadaşına mektup yazıyor. Ona “Uyan ! ” diyor.” Sağlığını ve mutluluğunu iş işten geçmeden koru. Aklını kullanmaya cüretg et” Bu dizelerin geçtiği bölüm şöyle:
        Gözüne bir küçük çöp batsa hemen telaşlanırsın
        Öyleyse sağlığına dikkat etmeyi niye hep ertelersin gelecek yıla.!
        Başlamak yarılamak demektir,
      cüret et aklını kullanmaya ve başla
        Sağlıklı yaşamayı sürekli daha sonraya bırakan kimse,
        Hani o çobana benzer ki ümitle bekler
        Yoluna çıkan ırmağın akıp geçmesini; oysa o ırmak
        Süzüle, dalgalana akacaktır önünde sonsuza dek.
Bu şiirden çok sonra 1784 yılında, Jena Üniversitesi, “Aydınlanma Nedir?” başlıklı bir anket çalışması başlatıyor. Kant ’ın bu soruya verdiği cevap Berlinische Monatschrift adlı derginin Kasım 1784 sayısında yayınlanıyor. Kant ’ın bu yazısı aydınlanma konusundaki tartışmalara çok önemli bir katkı sağlıyor, ayrıca yazının ilk paragrafında geçen sapere aude ibaresi aydınlanmanın sloganı oluyor. Makalenin bu ilk paragrafı şöyle:
Aydınlanma , insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu bir erginleşmemişlik durumundan kurtulmasıdır. Bu erginleşmemişlik ise, insanın kendi aklını bir başkasının kılavuzluğuna başvurmaksızın kullanamayışıdır. ışte bu erginleşmemişliğe insan kendi suçu ile düşmüştür ; bunun nedenini de aklın kendisinde değil, fakat aklını başkasının kılavuzluğu ve yardımı olmaksızın kullanmak kararlılığını ve yürekliliğini gösteremeyen insanda aramalıdır. Sapere Aude! Aklını kendin kullanmak cesaretini göster! ışte Aydınlanmanın düsturu budur.

Görüldüğü gibi Kant aydınlanmayı tersinden alarak tanımlamaktadır. Aydınlanmak için bir olumsuz durumdan, erginleşmemişlik, olgunlaşmamışlık durumundan kurtulmak gerekmektedir. Kant ’a göre, ne yazık ki insanlığın büyük bir bölümü bu olumsuz durumdadır. Bunun sebebi de insanın korkaklığından ve tembelliğinden başka bir şey değildir. Oysa, doğa insanı vakti gelince ergen (reşit) kılmakta, dışardan bir kişiye, kuvvete bağlı olmaktan kurtarmaktadır. Ama insan kolaycılığa kaçar. Kendi aklını kullanmak yerine, kendini, başkasının aklının kılavuzluğuna bırakır. Çünkü onun yerine düşünen bir kitabı, vicdanının yerini tutan bir din adamı, perhizi ile ilgilenerek sağlığı için karar veren bir doktoru varsa, zahmete katlanmaya hiç gerek kalmaz artık. Para harcayabildiğî sürece düşünüp düşünmemek de pek o kadar önemli değildir; bu sıkıcı ve yorucu işlerden başkaları onu kurtaracaktır
Bu yüzden insanların çoğu bütün yaşamları boyunca kendi rızalarıyla erginleşmemiş olarak kalırlar ve aynı nedenlerledir ki birileri çıkar, insanların yaşayışlarını, düşüncelerini, inançlarını avuçlarının içine alır. Bu birilerine Kant vasî (=gözetmen), halkın durumuna da vesayet (=gözetim altında olmak) diyor. ınsanların kendi aklını korkaklık veya tembelliklerinden ötürü kullanmamaları ve bu vasîlerin ortaya çıkması şu önemli sonuçları doğurmaktadır:

• ınsanların zihinlerini önyargılar, yasaklar, günahlar kaplamakta. bireylerin özgürce düşünmeleri engellenmektedir.
  
• Devleti Yönetenler (Siyasal vasiler) toplumu kendi istekleri doğrultusunda, kolayca ve sorunsuz olarak yönetebilmek için toplumu özgürlükten mahrum bırakmaktadırlar.
  
• Din adamları inançlara hakim olmakta, vicdan özgürlüğü ortadan kalkmaktadır.

Bu sözlerden insanın düşünürken ve eylemde bulunurken elinde iki olanak olduğu sonucu çıkmaktadır: ınsan,

• Ya kendi aklına güvenecek ve ergin olacaktır,
  
• Ya da başkasının aklına teslim olacak ve yaşamı boyunca erginleşmemiş, reşit olmamış durumdan kurtulamayacaktır.

işte Kant, aklın önemini vurgulayarak bize ikinci yolu sağlık vermektedir .
Aklın önemini ilk vurgulayan düşünür tabii ki Kant değildir. Kant’ ın yaşadığı Aydınlanma Çağı adını alan zaman diliminden çok önceleri de, örneğin Antik Yunanda, Antik Roma’ da aklın öneminin farkına varılmıştı. ıslam dünyasında ise 12. yüzyıla kadar dinsel akideler yanında akla da önem veriliyordu.
Ama daha sonra insanlık, güneş tutulması gibi, karanlık bir çağ yaşadı. Ortaçağ adı verilen bu çağda dogmalar, batıl inançlar hakim oldu. Aklın en ileri ürünlerinden biri olan Aristo mantığı dogmaların savunulmasında kullanıldı. Bu çağda felsefe bile Hıristiyan inancı ile Eflatun ve Aristo’nun görüşlerinin birleştirilmesinden oluşuyordu.
Ortaçağ düşünürleri kendilerinden önce gelen filozoflara saygı duyuyorlar ve yöntemlerini benimsiyorlardı. Örneğin, yeni bir görüş veya buluş, Aristo’nun ileri sürdüğü ilkelere aykırı düştüğü takdirde, büyük bir olasılıkla, hatanın Aristo ılkeleri nde değil, bu yeni görüş veya buluşta olduğuna hükmedilirdi. ışte bunun için bu çağa Skolastik Çağ da denir.
Bildiğimiz gibi Katolik Kilisesinin damgasını vurduğu bu Çağdan hümanistler, (Rönesans düşünürleri ) sayesinde çıkılmaya başlandı. Hümanistler,
“Tanrıya gerçek ibadet onun yarattıklarını takdir etmeyi de içerir. Özellikle yaratılanların en şereflisi, eşrefi mahlukat olan insana layık olduğu değeri veren bir insan, bütün günlerini niyaz ve dua ile geçiren rahipten tanrıya daha yakın olur.”
diyorlardı. Hatta kimi hümanistler insanın aklının ve yaratıcılığının tanrısal özellikler olduğunu ileri sürüyordu.



Rabelais’nin Gargantua ve Pantagruel adlı eserinde dinsel öğretileri alay konusu yapmasını, Galile’nin dünyanın kendi ekseninde ve güneşin etrafında döndüğünü açıklamasını hatırlayalım.
Montaigne Denemeler ’inde sessizce ve tevazu ile NE BıLıYORUM? (Que saisje?) sorusunu sorarak, dogmaları başkalarına zorla kabul ettirmeye çalışmanın ne kadar yanlış olduğunu gösteriyordu.
Francis Bacon ise gözlem ve deneyin önemini gösteriyor; bilimsel yöntemin üstünlüğünü kuvvetle savunuyor, insanın özgürlüğüne kavuşturulmasının bir yolu olarak bilginin ve eğitimin önemini vurguluyor ve BıLGı GÜÇTÜR diyordu.
Manşın öte yakasında Descartes da Eleştirel Akılcılık’ı (critical rationalism) ortaya sürmüştü.
“Eğer gerçekten hakikati aramak istiyorsan, hayatında hiç olmazsa bir kez olsun, mümkün olduğu kadar her şeyden şüphe etmelisin”
diyordu. Artık düşünürler, Aristo ’nun otoritesine boyun eğmemeye başlamışlardı. Zira deneysel yöntem bilimi ilerletiyor ve doğayı gittikçe daha iyi anlamaya yardım ediyordu. Bu gelişmelerin Aristo ’nun varsayımlarını reddetmeden mümkün olamayacağı görülüyordu.



John Locke insan zihninin doğumda, üzerine hiç bir şey yazılmamış bir boş bir levha (TABULA RASA ) olduğunu ileri sürüyordu. Bu boş levhaya deneyimler, gözlemler sayesinde bilgiler yazılacaktı. Ne sezgi, ne de doğuştan sahip olunan kavramlar vardı.
Newton insan aklının dünyayı kavramaya ve böylece insan hayatını iyileştirmeye muktedir olduğuna inanıyordu. Bu onun iyimserliğinin bir köşe taşı idi. Bu yüzden gerçekten evrenin nasıl işlediğini bilmeye cesaret etmişti .

Bu düşünürler tarafından ekilen aydınlanma tohumu - ki bir bakıma üstatların sultasından ve ortaçağın dogmacılığından kurtulmak anlamına geliyordu - on sekizinci yüzyılın ikinci yarısında çiçek açmaya başladı. Bu dönemin başlıca düşünürleri Fransa’da cahillik, batıl inançlar ve zorbalıkla mücadele eden Ansiklopediciler , ıskoçya’da, “Akıllı bir kişi inancını kanıtlara oranlı kılar ” diyen David Hume ve Almanya’da Kant’ idi. Görüldüğü gibi Kant’ın “Aydınlanma nedir ?” sorusuna verdiği cevabın gerisinde büyük bir birikim bulunuyordu. Ama bu Kant ’ın makalesinin önemini azaltmaz; çünkü Kant aydınlanma kavramını hem birey ve hem toplum bağlamında ele almış, çok net ilkeler ortaya koymuştur. Bu yüzden bu makale, aydınlanmayı tarihsel ve felsefi açıdan inceleyenlerce sık sık söz konusu yapılmıştır ve yapılmaktadır.
Kant‘a göre Aydınlanma bir durum değil bir süreçtir ; erginleşmemiş olmak durumundan kurtulma süreci dir. Erginleşmemiş olmak ise, makalenin daha ilk paragrafında açıklandığı gibi, insanın kendi aklını bir başkasının kılavuzluğuna başvurmaksızın kullanamadığı durum dur. Bu olumsuz duruma, insan kendisi düştüğü için, bundan kurutulmada sorumluluk da ona düşer. Buradan ayrıca şu sonuç çıkar: